Hammerschmidtia ferruginea (FALLÉN, 1817)

Mielczarek, Łukasz, Żóralski, Robert & Trzciński, Paweł, 2019, Przegląd rodzajów Brachyopa Meigen, 1822 i Hammerschmidtia Schummel, 1834 (Diptera: Syrphidae) w Polsce, Dipteron (Oxford, England) 35 (4), pp. 140-177 : 159-162

Hammerschmidtia ferruginea (FALLÉN, 1817)

MATERIAŁ: (123 ♂♂, 38 ♀♀). Pobrzeża Południowobałtyckie. Nadmorski PK: Dębki, nad rz. Piaśnicą [ CF 18], 3 VII 1996, 1 ♂, 1 ♀, leg. BS, coll. RŻ; Nadmorski PK: Jastarnia [ CF 46], 11 VII 1996, 1 ♀, leg. BS, coll. RŻ; Okolice Trójmiejskiego PK: nasyp kolejowy pomiędzy rez. Kacze Łęgi a dzielnicą Gdynia- Orłowo [ CF 34], 24 VII 2001, 1 ♂, leg. JKK, coll. RŻ ( KOWALCZYK et GARBALEWSKI 2004, ŻÓRALSKI et KOWALCZYK 2015); Trójmiejski PK: Gdańsk- VII Dwór: Dolina Samborowo [ CF 42], 17 VI 2003, 3 ♂♂, leg. JKK, coll. RŻ (KOWALCZYK 2004, ŻÓRALSKI et KOWALCZYK 2015); Gdynia-Redłowo: Polanka Redłowska [ CF 44], 29 VI 2009, 1 ♀, 7 VII 2009, 1 ♂, 18 VI 2012, 1 ♂, 3 VII 2013, 1 ♂, leg. JKK, coll. RŻ (ŻÓRALSKI et KOWALCZYK 2017); Reda- Pieleszewo: Dolina Redy [ CF 25], 2 VI 2013, 1 ♂, leg. RŻ ( ŻÓRALSKI et KOWALCZYK 2015); Trójmiejski PK: Reda, na głogu Crataegus [ CF 25], 31 V 2015, 1 ♀, leg. RŻ; PK Mierzei Wiślanej: Krynica Morska, „Wielbłądzi Garb” [ DF 02], 3 VI 2017, 1 ♂, leg. RŻ. Pojezierza Południowobałtyckie. Łysomice n. Słupsk = „Stolp i. P., Loitz” [ XA 42], 3 VII 1914, 2 ♂♂, 1 ♀, 6 VII 1914, 1 ♀, 28 V 1916, 1 ♀, 14 VI 1916, 1 ♂, leg. O. KARL, coll. MiIZ PAN ( KARL 1935); Trójmiejski PK: Dolina Zagórskiej Strugi, Leśnictwo Piekiełko [ CF 24], 24 VII 2000, 1 ♂, leg. JKK, coll. RŻ (CIECHANOWSKI et AL. 2001, ŻÓRALSKI et KOWALCZYK 2015); Wielkopolski PN: Trzebaw, żółte miski [ XT 29], 20 V 2005, 1 ♀, leg. PT; Zakrocz ad. Rypin [ CD 97], 24 IV 2009, 1 ♂, leg. PT; Gdynia-Wielki Kack: Źródło Marii [ CF 33], 4 VII 2013, 1 ♂, leg. JKK, coll. RŻ ( ŻÓRALSKI et KOWALCZYK 2015); Szadowski Młyn: nad rz. Liwą [ CE 76], 19 VI 2015, 1 ♀, leg. RŻ. Pojezierza Wschodniobałtyckie. Rez. Starożyn [ FE 57], 20 VI 1977, 2 ♂♂, 1 ♀, leg. BS, coll. BS ( SOSZYŃSKI 1981), 20 VI 1977, 2 ♂♂, leg. BS, coll. ŁM ( SOSZYŃSKI 1981), 22 VI 1977, 1 ♀, 24 VI 1977, 1 ♂, leg. BS, coll. ISEZ PAN Kraków ( SOSZYŃSKI 1981), 28 V 1978, 1 ♂, leg. BS, coll. ŁM ( SOSZYŃSKI 1981), 28 V 1978, 1 ♂, 15 VI 1978, 2 ♂♂, 2 ♀♀, leg. BS, coll. ISEZ PAN Kraków ( SOSZYŃSKI 1981), 15 VI 1978, 1 ♂, leg. M. WANAT, coll. ŁM ( SOSZYŃSKI 1981); Gruszki [ FE 67], 22 VI 1977,

159

2 ♂♂, leg. BS ( SOSZYŃSKI 1981), 24 VI 1977, 1 ♀, leg. BS, coll. ŁM ( SOSZYŃSKI 1981); Rez. Mały Borek [ FE 57], 21 VII 1977, 1 ♀, leg. BS, coll. ISEZ PAN Kraków ( SOSZYŃSKI 1981); Puszcza Borecka [ EE 69], 5 VI 1985, 1 ♂, leg. BS, coll. BS, 5 VI 1985, 2 ♂♂, leg. BS, coll. ISEZ PAN Kraków; Wigierski PN: jezioro Krzywe [ FE 39], 12 VI 1989, 1 ♀, leg. A. KRZYSZTOFIAK, coll. ŁM; Wigierski PN: Powały [ FE 38], 23 V 1990, 1 ♂, leg. L. KRZYSZTOFIAK, coll. ŁM; Wigierski PN: rez. Walik [ FE 39], 24 V 1993, 1 ♂, leg. L. KRZYSZTOFIAK, coll. ŁM; Wigierski PN: torfowisko nad Czarną Hańczą [ FE 39], 20 VII 2001, 1 ♀, leg. A. KRZYSZTOFIAK, coll. ŁM; Wigierski PN: Cimochowizna, na głogu Crataegus [ FE 39], 27 V 2016, 1 ♂, leg. ŁM (ŻÓRALSKI et AL. 2016), 16 VI 2017, 4 ♂♂, leg. ŁM (fot. 5 g) (ŻÓRALSKI et AL. 2017b); Zelwa [ FE 58], 1 VI 2018, 1 ♂, leg. ŁM; Stanowisko [ FE 68], 2 VI 2018, 1 ♂, leg. ŁM. Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie. Białowieski PN: łąka n. Narewką [ FD 94], 26 VI 1960, 1 ♂, 1 ♀, leg. A. DRABER-MOŃKO, coll. MiIZ PAN ( BAŃKOWSKA 1995, PISARSKA et SOSZYŃSKI 2001); Białowieski PN: Puszcza Białowieska [ FD 85], 8 VIII 1987, 1 ♂, leg. BS, 14 VI 1989, 1 ♂, leg. BS; Biebrzański PN: Goniądz [ FE 12], 30 VI 2002, 1 ♂, leg. BS; Biebrzański PN: Wólka Piaseczna [ FE 13], 24 VI 2006, 1 ♂, leg. BS; Biebrzański PN: oddział 285A, malaise trap [ FE 13], 26 V 2007, 1 ♀, leg. A. KOSTRO-AMBROZIAK, coll. PT; Biebrzański PN: Grobla Honczarowska [ FE 00], 17 VI 2010, 1 ♀, leg. M. WANAT, coll. BS; Puszcza Białowieska: Hajnówka, Zielona Tryba [ FD 83], 17 VI 2016, 1 ♂, leg. C. BYSTROWSKI; Puszcza Białowieska: Rez. Podcerkwa [ FD 83], 18 VI 2016, 3 ♂♂, leg. C. BYSTROWSKI. Niziny Środkowopolskie. Rez. Wolbórka ad. Tuszyn [ DC 11], 24 VI 1973, 1 ♂, leg. M. SOSZYŃSKI, coll. BS, 17 VI 1979, 1 ♀, leg. M. SOSZYŃSKI, coll. BS, 24 VI 1979, 3 ♂♂, leg. M. SOSZYŃSKI, coll. BS; Tuszyn [ CC 91], 9 V 1977, 1 ♂, leg. BS, 30 V 1978, 2 ♀♀, leg. BS, 27 VI 1980, 1 ♂, leg. BS, 29 VI 1980, 2 ♂♂, 3 ♀♀, leg. BS, 7 VII 1980, 2 ♂♂, leg. BS, 12 VII 1980, 1 ♂, leg. BS; Modlica ad. Tuszyn [ CC 92], 25 VII 1980, 1 ♂, leg. BS; Fryszerka ad. Inowłódz [ DC 50], 9 VI 1983, 1 ♂, leg. BS; Łódź: Łagiewniki [ CC 94], 19 VI 1984, 1 ♂, leg. JKK, coll. MPUŁ ( KOWALCZYK et WATAŁA 1986, TRANDA et KOWALCZYK 1993, KOWALCZYK et MAJECKI 2002), 28 V 1988, 7 ♂♂, 31 V 1988, 1 ♀, 18 V 1989, 3 ♂♂, 2 ♀♀, leg. JKK, coll. MPUŁ ( TRANDA et KOWALCZYK 1993, KOWALCZYK et AL. 1998, KOWALCZYK et MAJECKI 2002), 21 VI 1995, 1 ♂, leg. BS, 9 VI 1999, 2 ♂♂, leg. BS; Spalski PK: Spała [ DC 41], 7 VI 1986, 1 ♂, leg. BS; Łódź: Łagiewniki – bud. Leśnictwa Miejskiego [ CC 94], 31 V 1988, 1 ♂, 20 V 1989, 1 ♂, leg. JKK, coll. MPUŁ (KOWALCZYK 1996); Rez. Popień ad Rogów [ DC 23], 30 V 1991, 5 ♂♂, leg. JKK, coll. MPUŁ ( MARKOWSKI 2001); Las Łagiewnicki: Arturówek [ CC 94], 11 V 1994, 1 ♂, leg. JKK, coll. MPUŁ, 1 VI 1996, 2 ♂♂, leg. BS; Łódź: Ogród Botaniczny [ CC 93], 1 VI 1996, 1 ♂, leg. JKK, coll. MPUŁ ( KOWALCZYK et KURZAC 2003); Ciosny-Sady ad. Łódź [ CC 95], 12 VI 1996, 1 ♂, leg. JKK, coll. MPUŁ; Uroczysko Wiączyń [ DC 03], 4 VI 2005, 1 ♂, leg. T. KURZAC, coll. MPUŁ, 23 VI 2012, 1 ♂, leg. BS; Łódź: uż. ekol. Majerowskie Błota [ CC 83], 22 VI 2017, 1 ♂, leg. BS. WYŻYNA ŚLĄSKO-KRAKOWSKA. PUSZCZA DULOWSKA: MŁOSZOWA [ CA 95], 12 VI 2011, 1 ♀, LEG. R. CELADYN, COLL. ŁM. WYŻYNA MAŁOPOLSKA. ŚWIĘTOKRZYSKI PN: ŚWIĘTY KRZYŻ [ EB 03], 22 VI 1978, 2 ♂♂, 23 VI 1978, 2 ♂♂, 24 VI 1978, 7 ♂♂, 3 ♀♀, 11 VIII 1978, 1 ♀, 1 VI 1979, 1 ♂, 2 VI 1979, 1 ♂, 22 VII 1979, 1 ♂, leg. JKK, coll. RŻ ( KOWALCZYK et ŚLIWIŃSKI 1988, ŻÓRALSKI et AL. 2017), 3 VII 1992, 1 ♂, leg. JKK, coll. MPUŁ; Suchedniowsko- Oblęgorski PK: rez. Świnia Góra k. Szałas [ DB 75], 6 VII 1981, 1 ♂, 9 VII 1981, 2 ♂♂, leg. JKK, coll. MPUŁ ( KOWALCZYK et WATAŁA 1990); Świętokrzyski PN: Mokry Bór [ DB 93], 20 VI 1984, 1 ♂, leg. BS, coll. RŻ ( KOWALCZYK et ŚLIWIŃSKI 1988, ŻÓRALSKI et AL. 2017); Przedborski PK: rez. Czarna Rózga [ DB 34], 20 VI 1998, 1 ♂, leg. BS, coll. ŁM (SOSZYŃSKI et AL. 2008); Przedborski PK: rez. Bukowa Góra ad. Rączki [ DB 25], 21 VI 1998, 1 ♂, leg. BS, coll. ŁM (SOSZYŃSKI et AL. 2008); Sulejowski PK, rez. Lubiaszów [ DB 29], 22 V 2005, 1 ♂, leg. BS; Belina ad. Włoszczowa [ DB 33], 23 VII 2009, 1 ♀, leg. ŁM, 4 VI 2010, 1 ♀, leg. ŁM (fot. 5 h); Czarnca ad. Włoszczowa [ DB 22], 25-26-04-2018, 1 ♂, leg. ŁM. Podkarpacie Północne. Puszcza Niepołomicka: Stanisławice [ DA 53], 11 VI 2009, 1 ♀, leg. ŁM. Zewnętrzne Karpaty Zachodnie. Iwonicz ad. Krosno [ EV 59], 29 VII 1972, 1 ♂, leg. BS. Centralne Karpaty Zachodnie. Pieniny: łąka pienińska [ DV 57], 19 V

160

1972, 1 ♂, leg. A. DRABER-MOŃKO, coll. MiIZ PAN ( BAŃKOWSKA 1976, 1980). Beskidy Wschodnie. Bieszczady: Bystre [ EV 96], 28 VI 2008, 1 ♂, 1 ♀, leg. PT, 22-27 VI 2015, 4 ♂♂, leg. ŁM; Bieszczady, Dolina Terebowca, 740 m n.p.m. [ FV 23], 1 VII 2010, 1 ♂, leg. A. KLASA, coll. ISEZ PAN Kraków.

POZOSTAŁY MATERIAŁ (spoza Polski): BUŁGARIA. Vitosha , 1400 m n.p.m. [ FN81 ], 23-26 VI 1964, 1 ♂, leg. R. BAŃKOWSKA, coll. MiIZ PAN. GRUZJA. Borjomi National Park: Kvabiskhevi [ LM53 ], 28-29 VI 2016, 8 ♂♂, 2 ♀♀, leg. ŁM. ROSJA. Republika Buriacji: Sajany: Orlik [ NU51 ], 26 VI 2012, 2 ♂♂, leg ŁM. Ponadto do porównania dostępny był okaz Hammerschmidtia ingrica STACKELBERG, 1952 : ROSJA - Republika Buriacji: Sajany: Orlik [ NU51 ], 26 VI 2012, 1 ♂, leg. ŁM (fot. 6 b) .

ROZMIESZCZENIE: W Europie gatunek szeroko rozmieszczony i stwierdzany w Czechach i Słowacji ( MAZÁNEK 2009), Fenoskandii, Francji, Niemczech, Rumunii, Szkocji, (BARTSCH et AL. 2009), dalej na Kaukazie, Syberii, aż po Daleki Wschód Rosji (KRIVOSHEINA 2003). Wszędzie na zachód od Polski uznawany za bardzo rzadki. Gatunek o prawdopodobnie holarktycznym rozsiedleniu. SKEVINGTON i in. (2019) na podstawie niepublikowanych danych przedstawiają opinię, że jest to gatunek palearktyczny. Na podstawie przedstawionych zdjęć w cytowanym atlasie sądzimy, że powyżsi autorzy błędnie interpretują H. ferruginea oraz H. ingrica . Na przedstawionych w pracy ilustracjach podpisanych jako H. rufa według nas widnieje H. ferruginea . W tekście natomiast autorzy zaznaczają, że H. rufa (FALLÉN, 1817) ma być starszym synonimem H. ingrica STACKELBERG, 1952 , a nie tak jak się obecnie uznaje młodszym synonimem H. ferruginea (FALLÉN, 1817) .

H. ferruginea można odróżnić od wszystkich gatunków z rodzaju Brachyopa po kilku cechach: obecności silnie wykształconych kolców na tylnych goleniach, odmiennym użyłkowaniu skrzydeł (szczytowa część R 4+5 dłuższa niż żyłka poprzeczna r-m), a u samców także po obecności tzw. wzgórka twarzowego.

Gatunek preferuje drzewostany liściaste oraz mieszane z topolą osiką. Jego larwy rozwijają się pod korą leżącej topoli osiki Populus tremula w początkowym stadium rozkładu, kiedy kora nadal ściśle przylega do drewna i nadto nie wyschła, a tylko zastępczo rozwijają się w wyciekach soku żywych drzew. Samce wykazują zachowania terytorialne i bronią miejsc ze świeżo powalonymi topolami (ROTHERAY et AL. 2009). Do przetrwania populacji wymagana jest powierzchnia drzewostanów z topolą osiką o powierzchni co najmniej 4,5 ha ( ROTHERAY et MACGOWAN 2000). Imagines obu płci odwiedzają kwiaty roślin baldaszkowatych, a także głogu Crataegus , czeremchy Prunus i jarzębu Sorbus . Według NIELSENA (1992) preferują kwiaty o białej barwie, np.: jeżyna krzewiasta Rubus fruticosus i dzięgiel leśny Angelica sylvestris . Okres lotu trwa od maja do końca lipca.

Jest to gatunek ginący w wielu częściach Europy, a w Polsce znajduje się na “Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych” (PALACZYK et AL. 2002) w kategorii DD. Prezentowane informacje dotyczące ponad 150 okazów to prawdopodobnie największy materiał znany z jakiegokolwiek kraju europejskiego. Nie udało się zlokalizować tylko kilku okazów dotyczących najstarszych doniesień z Polski (materiał najpewniej nie przetrwał): Gdańsk [ CF 42], jako Brachiopa ferruginea FALL. ( BACHMANN 1858) , Sopot [ CF 43] ( TIMM 1915), Widzino n. Słupsk = “Veddin” [ XA 23], Charnowo = „Stolp i. P., Arnshagen” [ XA 24] ( KARL 1935).

161

162